Нумаях пулмасть Чăваш кĕнеке издательствинче О.И.Печников, М.Н.Печникова, Н.А.Краснова, Е.А.Мулюкова 8-мĕш классем валли хатĕрленĕ «Чăваш чĕлхи» тата А.В.Блинов, А.В.Егорова, Л.П.Николаева 3-мĕш классем валли çырнă «Кала-ха. Чăваш чĕлхи» вĕренÿ кĕнекисем пичетленсе тухрĕç.
Пĕрремĕшĕ – хушса çĕнетнĕ кăларăм. Вăл И.А.Андреевпа Р.И.Гурьевăн «Чăваш чĕлхи» вĕренÿ пособийĕсене малалла тăсать. «Тăван шкул», «Чăваш халăх йăли-йĕрки», «Чăвашран тухнă паллă çынсем» тата ытти интереслĕ темăсемпе паллашнă май вĕренекенсем чăваш чĕлхин грамматикине шĕкĕлчĕç, пĕлĕве çирĕплетме тĕрлĕ хăнăхтарусем пурнăçлĕç. Кĕнеке вĕçĕнче чăвашла-вырăсла словарь пур.
А.В.Блиновăн «Кала-ха. Чăваш чĕлхи» вĕренÿ кĕнеки кĕçĕн классенче чăваш чĕлхине вĕрентекен альтернативлă кăларăм шутланать. Унччен шкулсенче Г.В.Абрамовăн «Чăваш чĕлхи» е В.И.Игнатьевăн, Н.Н.Черновăн, Л.В.Николаевăн «Чăваш чĕлхи» вĕренÿ пособийĕсемпе усă курнă. «Кала-ха» вĕренÿ кĕнеки ÿкерчĕксемпе пуян – вĕсемпе усă курса ачасен ыйтусене тĕрĕс хуравламалла, калав е диалог йĕркелемелле, предложенисене вĕçлемелле тата ытти те. Вăл вĕренекенсене чăвашла тĕрĕс калаçма, чăвашла калаçнине ăнланма хăнăхтарать. Кĕнеке вĕçĕнче чăвашла-вырăсла словарь пур.
Ольга ФЕДОРОВА,
Чăваш кĕнеке издательствин редакторĕ.
Савнипе мăшăрланса çур ĕмĕр çемьеллĕ пурăнса ирттернине сиссе те юлаймарăм. Çакă, ман шутпа, мăшăрпа пĕр шухăшлă пулни, пĕр сукмакпа малалла тĕллевлĕн утни пулăшрĕ пек туйăнать.
– Мăшăра эпĕ Надя, Надюша тетĕп, вăл мана час-часах Иванов тесе чĕнет. Унпа эпĕ васкаса пĕрлешмен: паллашнă хыççăн çулталăка яхăн юлташлă, туслă пулнă, унăн кăмăлĕ, ăс-тăнĕ, хăйне чипер тытни мана килĕшнĕ. Ашшĕпе амăшĕн пархатарлă пурнăçĕ те ман ĕмĕте çирĕплетнĕ. Хамăн ĕç ытла та канăçсăр пулнă пирки унпа сайра-хутра çеç курнăçма май килетчĕ. Ун чухне эпĕ вăтăр пĕрререччĕ, Надя – çирĕм пĕррере. Электромеханика техникумне пĕтернĕскер, «Электроприбор» заводра ĕçлетчĕ, çав вăхăтрах аслă пĕлÿллĕ пулас ĕмĕтпе заочно вĕренетчĕ. Паллашнă хыççăн тăватă уйăхран, çуллахи ăшă каç, именкелесе, эпĕ ăна ĕмĕрлĕх юратнине, хамăн шухăша-ĕмĕте пĕлтерме хăюлăх çитертĕм. Надя нимĕн евитлеме те хăяймарĕ, именнĕ куçĕсемпе ман çине ăшшăн-ăшшăн пăхса илчĕ.
Çав çулах, кĕркунне, канмалли куна Надя Çĕньял Нурăса ашшĕ-амăшĕ патне кайнăччĕ. Çак самантпа усă курса эпĕ, Илья пиччепе унăн мăшăрĕ Анна, чăваш йăлине пăхăнса, хĕр çураçма кайрăмăр. Çураçма пырасси пирки никама та асăрхаттарман, кĕтмен хăнасем пулса тăтăмăр. Çапах та хăваласа ямарĕç, сĕтел хушшине чĕнчĕç. Мĕнле шухăшпа килнине пĕлтерсен кÿршĕри аслашшĕпе асламăшне чĕнчĕç. Пурте мана тĕрлĕ ыйтусем пачĕç, ман пирки нумайрах пĕлме тăрăшрĕç, Надьăн шухăш-кăмăлĕпе кăсăкланчĕç. Калаçу кăлтăксăр иртмерĕ. «Эпĕ качча кайма хатĕр мар-ха», – тесе хучĕ Надя. Эпĕ ăна çине тăрсах ÿкĕтлени чĕри патне çитрĕ пулмалла – вăл шăппăн ларни пирĕншĕн килĕшнине пĕлтерчĕ. Юлашкинчен пур ыйтупа та килĕшсе татăлтăмăр, туй кунне те палăртса хутăмăр. Çапла, çур ĕмĕр пĕрне-пĕри юратсах пурăнатпăр, малашне те çапла пурăнасчĕ, сывлăх çеç пултăрччĕ.
Туй хыççăн хам пурăнакан пĕчĕк пÿлĕме Надьăна пĕрремĕш хут илсе пытăм. Пĕр коридорта пилĕк çамрăк çемье пурăнаттăмăр. Кухня пĕрре кăна пирки унта кашни кун пускилсемпе темиçе хут тĕл пулаттăмăр, туслă пурăнаттăмăр. Пускилсем – Крыловсем, Порфирьевсем, Тимофеевсем – халь те асăмра. Ачаллă-пăчаллă пулсан патшалăх хваттерĕсене саланса кайрăмăр.
Ирĕклĕ вăхăтра та арăм ĕçсĕр аптраса лармасть, телевизор умĕнче те аллисем мĕн те пулин тăваççĕ – çыхаççĕ, тĕрлеççĕ, тем те пĕр ăсталаççĕ. Манран ăстарах вăл. Кĕнеке, хаçат-журнал вулама та ĕлкĕрет, тавракурăмĕ анлă. Чăннипех ылтăн ман мăшăрăм Надюша. Ывăничченех ĕçлеттересшĕн мар вăл мана, вăхăтра хĕрхенме пĕлет, пулăшма тăрăшать, апат çиме сĕтел хушшине чĕнет, çине тăрсах канма сĕнет.
Мухтавлă мăшăрсем эпир кăна мар, таçта та нумай тĕл пулаççĕ. Акă, Уйкас Кипекри – тăван ялти – Галинăпа Валерий Ананьевсем, Нинăпа Анатолий Семеновсем, Екатеринăпа Николай Егоровсем, Алинăпа Юрий Ананьевсем, Çĕньял Нурăсри Антонинăпа Вениамин Егоровсем, Татьянăпа Лев Ефимовсем, Риммăпа Владимир Семеновсем. Пархатарлă ĕçшĕн, пур енчен те кăтартуллă пулнăшăн ял-йыш вĕсене хисеплет.
Паллах, кашăк-тирĕк шăкăртатмасăр пулмасть. Ку харкашса вăрçни-çапăçни мар. Пурнăçри лару-тăрăва сÿтсе явнă чух та кашни хăйĕн шухăшĕ тĕрĕс тесе шутлать, тавлашу çуралать.
Анчах мăшăрсем хушшинче суйни-улталани, усал ĕç туни питĕ киревсĕр. Мăшăрланиччен хĕрпе каччă хăйсен шухăш-кăмăлне тĕплĕнрех пĕлни аван. Çакă, паллах, çырăниччен пĕрле пурăнмаллине пĕлтермест, характер пĕр евĕрлĕ пулмарĕç темелле ан пултăр кайран. Пĕрне-пĕри тĕрĕс ăнланнине, каçарма пĕлнине нимĕн те çитмест.
Каçарсамăр вĕрентнĕшĕн, хамăра мухтанăшăн.
Эпир – ĕç ветеранĕсем. Ĕçре палăрнăшăн патшалăх наградисем те пур. Эпĕ – Уйкас Кипекрен, мăшăр – Çĕньял Нурăсран. Эпĕ – сакăрвун пĕррере, арăм – çитмĕл пĕррере. Чăвашсен тĕп хулинче пурăнатпăр. Телейлĕ пулăр!
Вениамин ИВАНОВ,
Çĕньял Нурăс кĕрÿшĕ.
Чăваш ен Пуçлăхĕн Михаил Игнатьевăн Кубокĕшĕн çăмăл атлетика енĕпе иртнĕ Пĕтĕм Раççейри ăмăртура пирĕн ентеш чаплă кăтартупа палăрнă.
Çĕрпел тăрăхĕн хĕрĕ Екатерина Ишова (Горбунова) 3000 метра пуринчен малтан вĕçленĕ. Унăн кăтартăвĕ – 9 минут та 9,88 çеккунт – ку сезонта паянхи куна Европăри чи лайăххи, тĕнчипе – иккĕмĕш результат.
Чаплă çĕнтерÿпе Катьăна Чăваш ен Пуçлăхĕ Михаил Игнатьев саламланă, пысăк шанăç паракан спортсменсене хавхалантарассине пĕлтернĕ.
Светлана ЧИКМЯКОВА.
Район администрацийĕн архив пайĕ документсен учетне тата управлăхне тивĕçтерессипе çулсерен пысăк ĕç тăвать. Иртнĕ çулхи ĕçсем пирки сектор пуçлăхĕ Лилия Тихонова каласа кăтартрĕ.
Лилия Витальевна пĕлтернĕ тăрăх, архив фондне комплектлас çăлкуçсен йышне 68 организаци кĕрет. 67-че паспортизаци ирттернĕ. Комплектаци списокне район администрацийĕн мĕнпур пайне, ял-хула поселенийĕсене, организацисемпе ял хуçалăх предприятийĕсене кĕртнĕ. Федераллă учрежденисемпе тата ял хуçалăх предприятийĕсемпе, Калинино райповĕпе ĕçе килĕшÿ никĕсĕ çинче йĕркеленĕ.
Пĕлтĕр унчченхи «Искра» хуçалăхăн уйрăм составĕ тĕлĕшпе 1940–2007 çулсенчи картонланă 497 управ единицине архив фондне йышăннă. Çавăн пекех райархиври 53 управ единицине тата район радиовещанийĕн 1992–2002 çулсенчи тăватă ĕçне вĕçленĕ. Кăçал ку ĕç планĕ виçĕ хута яхăн пысăкрах. Уйрăм çынсем тĕлĕшпе учрежденисемпе организацисенче пĕтĕмпе 10827 ĕç упранать: патшалăх учрежденийĕсенче – 6623, патшалăхăн мар организацисенче 4204 управ единици. Пĕлтĕр çавăн пекех Çавалкас, Малти Ишек, Мăн Явăш, Кĕçĕн Кипек, Кульцав, Хирпуç, Шĕнер Ишек ял поселенийĕсен, район администрацийĕн ял хуçалăхĕпе экологи пайĕн, архив секторĕн, ĕçлев центрĕн палăртнă çулсенчи архив докуменчĕсене йĕркене кĕртнĕ.
Муниципаллă архива комплектлакан çăлкуçсене – организацисен списокне тĕрĕслесе палăртассипе, архив докуменчĕсене йĕркене кĕртессипе кăçал та тĕллевлĕн ĕçлеме тĕв тытнă.
Иртнĕ çул тематикăллă ултă тĕрĕслев ирттернĕ: район архивĕнче тата пилĕк ял поселенийĕсенче. Вĕсем тăрăх райархива управа пама документсене епле хатĕрлемеллине ăнлантарнă.
Юлашки çулсенче архив граждансене социаллă право сĕмĕллĕ ыйтусемпе нумай пулăшать. Пĕлтĕр, акă, предприяти-организацисене реорганизацилени, пĕтерни пирки 79 запрос пулнă, вĕсене пурне те майлă татса панă, вăл шутран вунпĕрĕшне – дистанцилле мелпе. Пĕтĕмпе вара архива 1433 ыйтупа килнĕ, пурне те пăхса тухнă, 1096-шне майлă тивĕçтернĕ.
Светлана ЧИКМЯКОВА.
Ачалăх пуриншĕн те паллă тапхăр. Йывăрлăхсем пулнă пулин те, эпир ăна хаваспах аса илетпĕр.
Эпĕ çураличчен кăшт маларах, 1934 çулта, колхозсем йĕркеленĕ чух, ял варринче пурăннă пирĕн çемьене ирĕксĕрлесе хăваласа кăларнă, пур çурта, выльăх-чĕрлĕхе туртса илнĕ. Ял вĕçĕнчи тăмлă вырăна çĕр лаптăкĕ уйăрса панă. Унта атте çурт-йĕр çавăрса лартать. Çемьере пилĕк пĕчĕк ача пулнă: кĕçĕнни виçĕ эрнере, асли вуннăра. Ял варринчен пире кăна мар, тата темиçе çемьене кăларса янă. Малтанлăха, пурăнмалли çурт-йĕр тăвиччен, пирĕн йышлă çемьене çывăх тăван, Марк Тимофеев, хăй патĕнче усранă. Çак вырăнта клуб, колхоз правленийĕн çуртне, лаша витисем туса лартнăччĕ. Аттепе анне çав тапхăра час-часах аса илетчĕç. Анчах çĕршыв пуçлăхĕсене хурласа нихçан та сăмахламастчĕç – саманана хирĕç пулман вĕсем. Эпĕ астăвасса, хăшĕ-пĕри пире «кулак, кулак» тесе витлетчĕç. Ун чух эпĕ кулак мĕнне те ăнланман. Каярахпа архивран çапла хыпар илтĕмĕр: пирĕн аттене, Иван Степанова, кулак тесе йышăнни çинчен пĕлтерекен нимĕнле документ та архивра çук.
Тăван çĕршывăн Аслă вăрçи вĕçлениччен, 1944 çулта, Вăрман Кипек шкулĕнче вĕренме тытăнтăм. Пирĕн класра 20 ачаччĕ: Вăрман Кипекрен 16 ача, Уйкас Кипекрен – 13. Урасенче пурин те çăпата, чылайăшĕн тумтир кивелсе çĕтĕлнĕ: унта та кунта саплăк. Сумккăсем килте тĕртсе тунă пиртен. Классенче сивĕ, çиелти тумтире хывман, çырмалли-ÿкермелли хатĕрсем çукпа пĕрех, кĕнекесем – унччен нумай çул усă курнисем. Вĕрентекенсем пурте хĕрарăмсем – пĕртен-пĕр арçын, хытă уксахлакан Аркадий Ефимовчĕ. Аллăмĕш çулсенче вăл лайăхрах пурнăç шыраса çемйипех Красноярск тăрăхне куçса кайрĕ.
Хĕлле, уроксем хыççăн, хамăр урамри ачасемпе çывăхри Куçкакасси çырмине йĕлтĕрпе, çунашкапа ярăнма каяттăмăр, тăвайккисене яп-яка тăваттăмăр. Ярăнмалли хатĕрсем йăлтах хамăртан аслăраххисем ăсталаса тунăскерсемччĕ.
Эпĕ ача чух уйсенче, вăрмансенче тĕрлĕ тискер кайăк нумайланнăччĕ, вăрçă хирĕнчен тарса килнĕ, тетчĕç аслисем. Йĕлтĕрпе пынă чух юр айне кĕрсе выртнă мулкачсем сăмса умĕнченех тухса таратчĕç.
Кĕркунне выльăхсем ирĕкре, кĕрхи калча çинче кĕтÿçсемсĕр çÿренĕ чух вĕсене час-часах кашкăрсем тапăнатчĕç. Карта-хура, хуралтăсем çирĕп пулманран, çĕрле кашамансем лупас айне кĕрсех сурăхсене тытса çуратчĕç. Каçсерен кашкăрсем ÿлесе вĕрнине пайтах илтсе хăранă. Вăрçă чарăнсан вĕсене тытакансене укçапа премиленĕ. Пĕчĕк самолетсенчен пăшалсенчен персе пĕтеретчĕç.
Аттесем, пиччесем вăрçăра вилнине пĕлсе мĕн чухлĕ куççуль юхтарнă пуль халăх. Çаплах чăтнă, ывăннине туймасăр ĕçленĕ, Çĕнтерÿ кунне çывхартнă.
Никамăнах та килте сĕтел-пукан çукчĕ. Çемçе тÿшек-минтер, кравать пирки ĕмĕтленме те пултарайман. Çывăрмалли вырăна икĕ тенкеле çумлă лартса, ун çине юрăхсăра тухнă кивĕ тумтир, ытти çĕтĕк-çатăк сарса тăватчĕç. Хĕлле, сивĕ чух, нумайăшĕ, пуринчен ытла ача-пăча, кăмака тăрринче йăраланнă. Вутă-шанкă çитменнипе кăмакине те ытла ăшăтайман, шартлама сивĕсенче витрери шыв ирччен пăрпа витĕнетчĕ.
Аслисем каланă тăрăх, 80–90 çул каялла ялсене хăрушă чир-чĕр (шатра, тиф, юнлă варвитти) эпидемийĕ çитсен, нумайăшĕ, ытларах пĕчĕк ачасем, вилĕмрен хăтăлса юлайман. Тухтăрсем те, эмелсем те çителĕксĕр пулнă, тĕрлĕ курăкпа усă курса сипленме тăрăшнă.
48 çулти аттене вăрçа ăсатнине астумастăп. 18 çулти аслă пичче Валериан 1942 çулта, тыр вырнă чух пирĕнпе сывпуллашрĕ. Командирсем хатĕрлекен кĕске курс пĕтернĕ хыççăн взвод командирĕ пулса çапăçнă, 1943 çулта Украинăри Харьков хулине ирĕке кăларсан çапăçурах вилсе юлнă. Вăрçă чарăнсан вилнисен ÿчĕсене пуçтарса Харьков çывăхĕнчи Яковлевка ялĕнче ушкăнлă вилтăпри туса тирпейлесе пытарнă. 1970 çулсенче Илья пиччепе унта кайса курнăччĕ, палăк çинче Валериан пичче ячĕ те пурччĕ. Унти халăх питĕ йăваш кăмăллăччĕ, пире ăшшăн кĕтсе илсе ăсатса янăччĕ.
Атте вăрçă çулĕсенче блокадăри Ленинград хулине хÿтĕленĕ. Вăл киле 1945 çулхи декабрьте таврăнчĕ. Астăватăп: алăк янаххи урлă аран-аран каçрĕ те урайне тăсăлса ÿкрĕ – Канаш станцинчен вăтăр çухрăм утнă вĕт вăл, пирĕнпе тĕл пулма васканă. Ун чух машинăсем те, автобуссем те, яка çулсем те пулман çав.
Уйкас Кипекрен вăрçа 116 çын тухса кайнă, 59-шĕ унтах вилсе юлнă. Йывăр аманса таврăннисем те кĕçех çĕре кĕнĕ.
Пирĕн еннелле йĕркеллĕ пурнăç часах çитмен, район центрĕ те, чукун çул та аякра. Яла 1962 çулта кăна электричество çитнĕ. Ун чухнех кашни килте радио калаçма тытăннă. Каярах вара пур çĕре те газ çитни пĕтĕм халăха савăнтарчĕ.
Юлашкинчен çакна аса илсе хăварам. 1956 çулта мана çара илчĕç. Вырăна çитсен салтак тумне тăхăнтăмăр. Казармăра пурăнаттăмăр, унта пирĕн рота валли икĕ хутлă тимĕр краватьсем ларатчĕç. Матраса улăм тултарса кравать çине хутăмăр, кашни салтака пĕрер утиял, икшер простынь валеçсе пачĕç. Пĕр простыне матрас çине сартăм та тепринпе мĕн тумаллине пĕлместĕп – ытлашши панă пуль тесе аптраса тăратăп. Юрать, çывăхра тăракан отделени командирĕ Савченко сержант ăнлантарчĕ: иккĕшĕ те кирлĕ, хăв айра та, çиелте те простынь пулмалла терĕ. Мĕн тĕрлĕ халăх ачисемпе туслă пурăнаттăмăр: вырăссем, украинецсемпе белоруссем, Кавказпа Вăтам Ази çамрăкĕсем, молдавансем тата ыттисем.
Малашне те мирлĕ, туслă пурăнасчĕ. Çĕршывсем хушшинче вăрçă ан пултăр.
Вениамин ИВАНОВ.
Июль 2025 |
